ايران گشت

هر دستگاه موسيقي ايراني، توالي‌اي از پرده هاي مختلف موسيقي ايراني است كه انتخاب آن توالي حس و شور خاصي را به شنونده انتقال مي‌دهد. هر دستگاه از تعداد بسياري گوشه موسيقي تشكيل شده‌است و معمولاً بدين شيوه ارائه مي‌شود كه از درآمد دستگاه آغاز مي‌كنند، به گوشهٔ اوج يا مخالف دستگاه در ميانهٔ ارائه كار مي‌رسند، سپس با فرود به گوشه‌هاي پاياني و ارائهٔ تصنيف و سپس رِنگي اجراي خود را به پايان مي‌رسانند. موسيقي سنتي ايران شامل هفت دستگاه و پنج آواز است. هفت دستگاه رديف موسيقي سنتي ايراني عبارت‌اند از: شور، ماهـور، هـمايون، سه گـاه، چـهـارگـاه، نوا و راست پـنجـگـاه.

آواز معمولاً قسمتي از دستگاه مورد نظر است كه مي‌توان آنرا دستگاه فرعي ناميد. آواز از نظر فواصل با دستگاه مورد نظر يكسان يا شبيه بوده و مي‌تواند شاهد و يا ايست متفاوتي داشته باشد. به‌طور مثال آواز دشتي از متعلقات دستگاه شور و از درجه پنجم آن بوده و به عنوان مثال اگر شور سل را در نظر بگيريم، داراي نت شاهد و ايست «ر» مي‌باشد. بدين ترتيب در آواز شور، ملودي با حفظ فواصل دستگاه شور روي نت «ر» گردش مي‌كند و در نهايت روي همان نت مي‌ايستد. به‌طور كلي هر آواز پس از ايست موقت روي ايست خودش، روي ايست دستگاه اصلي (در اين‌جا شور) باز مي‌گردد. آوازهاي متعلق به دستگاه موسيقي ايراني ۵ تا هستند و عبارت‌اند از:
• آواز ابوعطا، متعلق به دستگاه شور (درجه دوم)
• آواز بيات ترك (بيات زند)، متعلق به دستگاه شور، (درجه سوم)
• آواز افشاري، متعلق به دستگاه شور، (درجه چهارم)
• آواز دشتي، متعلق به دستگاه شور، (درجه پنجم)
• آواز بيات اصفهان، متعلق به دستگاه همايون، (درجه چهارم)

موسيقي امروز ايران از دورهٔ آقا علي‌اكبر فراهاني (نوازندهٔ تار دورهٔ ناصرالدين شاه) باقي مانده‌است كه توسط آقا غلامحسين (برادر آقا علي‌اكبر) به دو پسر علي‌اكبرخان به نام‌هاي ميرزا حسينقلي و ميرزا عبدالله، آموخته شد و آنچه از موسيقي ملي ايران امروزه در دست است، بداهه‌نوازي اين دو استاد مي‌باشد كه به نام «رديف موسيقي» ناميده مي‌شود. رديف در واقع مجموعه‌اي از مثال‌هاي ملوديك در موسيقي ايراني است كه تقريباً با واژهٔ «رپرتوار» در موسيقي غربي هم‌معني است. گردآوري و تدوين رديف به شكل امروزي از اواخر سلسلهٔ زند و اوايل سلسلهٔ قاجار آغاز شده‌است. يعني در اوايل دورهٔ قاجار سيستم مقامي موسيقي ايراني تبديل به سيستم رديفي شد و جاي مقام‌هاي چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.
از اولين راويان رديف مي‌توان به خاندان فراهاني يعني آقا علي اكبر فراهاني - ميرزا عبدالله – آقاحسين‌قلي و... اشاره كرد. رديف‌هايي كه اكنون موجود مي‌باشند: رديف ميرزا عبدالله - رديف آقاحسين‌قلي - رديف ابوالحسن صبا - رديف موسي معروفي - رديف دوامي - رديف طاهرزاده - رديف محمود كريمي - رديف سعيد هرمزي - رديف مرتضي ني‌داوود – و ... مي‌باشند. هم‌اكنون رديف ميرزا عبدالله - صبا و دوامي‌كاربري بيشتري دارند و بيشتر در مكاتب درس موسيقي آموزش داده مي‌شوند. همچنين بر هـفت دستگـاه اصلي و پـنج آواز، تعـدادي گوشه نيز موجود است و الگـوي نوازندگـان و خوانـندگـان امروزي است. شمار اين گـوشه‌ها 228 عدد عنوان شده است. رديف هاي مخـتـلف و مشهـور استادان موسيقي سنـتي صد ساله اخـير مانـند آقا حسيـنـقـلي، ميرزا عـبدالله، درويش خان و صـبا نـيـز از هـمين نـظم پـيـروي مي‌كـند.

براي اجراي يك دستگـاه با يك آواز تـرتـيـبي را بايد رعـايت كرد كه معـمولا اين چـنـيـن است: درآمد، آواز، تصنـيف و رنگ. از زمان مرحوم درويش خان و به ابـتكـار وي، پـيش درآمد و چـهار مضراب نيـز به اين سلسله مراتـب اضافه شده است.

در ايران اقوام مخـتـلفي ساكـنـند كه از نظر فرهـنگي و قـومي تـفاوت هاي بـسياري با يكـديگـر دارند؛ بنابراين موسيقي فولكوريك ايران داراي خصوصيات بسيار متـنوعي از نظر طرز بـيان و لحـن موسيقي است. مثـلا موسيقي آذربايجـاني، گـيلاني، خراساني، بـخـتـياري، كردي، شـيرازي و بلوچي نـه تـنـها در ملودي هـا، كه در گـويش نـيز با يكـديگـر بـسيار متـفاوتـند. از نظر فرم موسيقي مي توان از دو نوع موسيقي بومي در ايران نام برد:
1 - تـرانه هاي بومي آوازي كه به صورت انـفرادي يا دسته جمعـي خوانده مي شود.
2 - رقص هاي محلي سازي كه با سازهـاي محلي به اجرا در مي آيد.
نمونه هايي از موسيقي فـولكوريك ايران عبارتند از: موسيقي بـخـتـياري، لرستان و فارس، موسيقي گـيلان و تالش، موسيقي كردستان، موسيقي سواحل جنوب ايران، موسيقي سيستان و بلوچستان، موسيقي خراسان، موسيقي تركمن و موسيقي آذربايجان. برخي ديگر از موسيقي نواحي ايران نيز شامل موسيقي مازندران، موسيقي همدان و موسيقي نمكدره‌اي مي‌باشند.

سازهاي مهم موجود در ايران عبارتند از: ني، دف، تار، سه‌تار، دوتار، كمانچه، قيچك، قانون، تمبك، چنگ، رباب، تنبور، سنتور، بربط، عود، داريه، ضرب، چگور، تمبيره، سرنا، دودوك (بالابان)، ني انبان، قره ني، دون علي، دو ضاله يا دوزله، دهل، دمام، تاس، نقاره، زنگ، طبل، كرنا، كوس، ديوان، هزار تار، چنگ، سنتور ايستاده، اِكتار (سازي تك سيمه) و ساير سازهاي مربوط به مناطق مختلف و محلي.