ايران گشت

"حاج خليفه كاتب چلبي"مولف كتاب "جهان نما"درباره اين مسجد مي نويسد:...جامع السلطان حسن كه از بنا هاي اوزون حسن پادشاه آق قو يو نلو به طرز جوامع سلاطين با سنگ تراش و سرب ساخته شده بناي متين و با شكوهي است،در كنا صفه محراب يك قطعه مرمر بلغمي بزرگي به طول و عرض چند ذرع به ديوار نصب شده و جامع را رو نق بخشيده است سنگ مرمري با چنين ابعاد از نوادر به شمار مي رود."اوليا چلبي"كه در سال 1050 ه.ق از مسجد حسن پادشاه ديدن كرده در توصيف اين مسجد مي نويسد:"...اين مسجد را سلطان حسن آق قويونلو بنا كرده است...بناي اين مسجد يكي از شاهكار هاي هنر معماري است.گنبد هاي آن همه كاشي كاري شده و از چهار سو داراي منافذي هستند كه با سنگ هاي مرمرين مزين و مشعشع گرديده اند".او در تشريح تزيينات مسجد مي افزايد :"روي هر چهار ديوار اين مسجد بزرگ را با اسليمي ها،ترنجها ،گل ها و بوته هاي گوناگون و كتيبه هاي متعدد حجاري و گچ بري شده زينت بخشيده اند...بالاي درها و پنجره ها نيز سنگ نبشته هايي با خط ثلث جلي وجود دارد كه بي شباهت به خط زيباي ياقوت مستعصمي نيست.در طرفين محراب اين مسجد دو پارچه ستون سنگي زرد رنگ قرار دارندكه گويا اين ها كهرباست و نظير شان در هيچ جاي دنيا پيدا نمي شود".در وضعيت كنوني مسجد حسن پادشاه ،از آن همه سنگ تراش و رخام و كاشي جز تعدادي اندك باقي نمانده است،زيرا اوايل قرن حاضر در محل حسن پادشاه ،مسجدي با ستون هاي چوبي و سقف مسطح بر پا شد كه هنوز مورد استفاده اهالي است.

گنبد سرخ يكي از قديمي ترين بناهاي موجود در مراغه است كه در قسمت جنوب غربي شهر قرار دارد. نام باني بنا و تاريخ احداث آنرا مي توان از كتيبه جبهه شمالي و نام سازنده آن را از كتيبه غربي ملاحظه نمود. آنچه از اين كتيبه ها برداشت مي گردد اين است كه بناي گنبد سرخ در سال542 هجري قمري به دستور عبدالعزيز بن محمود بن سعد يديم و به وسيله بني بكر محمد بن بندان بن محسن معمار ساخته شده است. به طور كلي گنبد مزبور بنايي مربع شكل است متشكل از سردابه و اتاق اصلي كه بر روي سكوي سنگي قرار دارد و به وسيله هفت رديف پله مي توان به آن دسترسي يافت. پنج پله در جلوي سكو واقع شده و پله ششم و هفتم جزء آستانه درگاه محسوب مي شوند. ورودي گنبد سرخ به سوي شمال باز مي شود و شامل درگاه بلند و زيبايي است كه آجركاري پر نقش و نگار ظريفي همراه با كاشي هاي فيروزه اي كه تازه در معماري سلجوقي متداول گشته بود زينت يافته است. اطراف اين آجركاري را كتيبه اي به خط كوفي احاطه نموده كه متن آن چنين است: "امر بينا هذه القبه، الامير الرءيس العالم فخرالدين عمادالاسلام قوام آذربايجان ابوالعز عبدالعزيز بن محمود بن سعد يديم الله علاه". بر بالاي آن كتيبه اي افقي به خط كوفي مشاهده مي شود كه متضمن تاريخ بناي كتيبه مي باشد: "بني المشهد في الحادي عشر من شوال سنه اثنين و اربعين و خمسا". مجموعه اين تزئينات معقلي و آجركاري و كتيبه ها و نقش و نگارهاي گوناگون جلوه خاصي به بنا بخشيده است. نماي سه ضلع شرقي، غربي و جنوبي گنبد سرخ هر يك داراي دو طاق نماي آجري با طرحهاي تزئيني و سه طاق مزين به آجركاري تخميري مي باشد. در كتيبه جبهه شرقي آيه 54 از سوره 39 قرآن كريم نوشته شده و در جبهه غربي كتيبه اي است كه نام سازنده بنا را نشان مي دهد: "عمل العبد المذءب الراجي الي عفوالله بني بكر محمدبن بندان البنا بن المحسن المعمار". در چهار گوشه خارجي بنا ستون هاي مدوري با تزئينات آجري وجود دارد كه علاوه بر كمك به ايستايي بنا، به زيبايي آن نيز مي افزايد. قسمت داخلي بنا به صورت فضايي مربع شكل است كه سه ضلع آن هر كدام دو طاق نما همانند نماي خارجي تعبييه شده است. در گذشته در طول گنبد كتيبه اي گچبري شده مزين به آيات قرآني بوده كه به مرور زمان ازبين رفته است. چهار روزن در چهار طرف بنا و نيز روزني در مركز گنبد نور فضاي داخلي را تامين مي كند. گنبد بنا دوپوش است. پوشش داخلي به صورت عرقچين و پوشش خارجي آن كه به طور كامل فرو ريخته؛ به فرم هرمي بوده است. كف اتاق را از قطعات سنگ تراشيده مفروش كرده و ديوارهاي داخلي بنا را با گچ اندود نموده اند. از ظواهر امر اين چنين برمي آيد كه مقبره اصلي در درون دخمه قرار داشته و اتاق فوقاني، مسجد كوچكي بوده كه پخش نذورات و قرائت قرآن در آن صورت مي گرفته است.

گنبد كبود كه به مقبره مادر هولاكو نيز معروف مي باشد در حدود 10 متري برج مدور واقع است. در اين برج، كتيبه اي كه تاريخ بناي آن را معلوم نمايد وجود ندارد ولي كارشناسان آن را مربوط به دوره سلجوقي دانسته و تاريخ بناي آن را به سال پانصد و نود و سه نسبت مي دهند. عده اي نيز به علت انتساب برج به مادر هلاكو آن را متعلق به دوره مغول مي دانند ولي به عقيده "آندره گدار" تاريخ بناي برج بايد مربوط به قبل از هلاكو باشد. اين برج، 10 ضلعي است و در زواياي 10 گانه آن ستوني مدور با تزئينات تخميري تعبيه شده كه تا زير طاق هاي موجود ادامه مي يابد. زير قوس طاق نماها به سه رديف مقرنس ساده و تزئينات پركار معقلي زيبا زينت يافته است. در زير گنبد كبود از داخل يك حاشيه از كتيبه گچ بري به خط نسخ، آياتي از قرآن مجيد به چشم مي خورد. از ساير تزئينات داخل مقبره اعم از گچ بري ها و نقاشي ها آثار كمي برجاي مانده است. در زير اتاق اصلي برج نيز سردابه كوچكي وجود دارد. پس از انقلاب با ايجاد يك پوشش مجدد سعي در مقاوم سازي بنا داشتند كه تا امروز نيز اين بنا به خاطر مرمت همان سال ها در جاي خود ايستاده است. اما از آنجايي كه در آن زمان طرح مرمتي خاصي براي مرمت برج در نظر گرفته نشده بخش اعظم برج اعم از تزيينات داخلي و خارجي و قسمت هايي از ديوارها مرمت نشده و در معرض تخريب است.

رصدخانه مراغه يكي از يادگارهاي علمي و فلكي خواجه نصيرالدين طوسي؛ فيلسوف، رياضيدان و منجم بزرگ دوره ايلخاني و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصري و زيج معروف ايلخاني است كه به دست او، با همراهي عده اي از فضلا و دانشمندان بنا شده. اين رصدخانه زماني از مشهورترين رصدخانه هاي اسلامي بوده كه آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاكنون با اين همه تطورات و تغييراتي كه در جهان پديد آمده هنوز هم نام آن رصدخانه و باني آن بر سر زبانهاست. در سال 657 هجري به دستور خواجه بزرگ طوسي؛ "فخرالدين ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغي" معمار معروف آن عصر، ساختمان وسيع و با شكوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نمود. محلي كه براي رصدخانه انتخاب شده بود تپه اي است كه در شمال غربي شهر مراغه واقع شده و اينك بنام رصدخانه مراغه معروف است. براي كمك به رصدخانه علاوه بر كمك هاي مالي دولت، اوقاف سراسر كشور نيز در اختيار خواجه گذارده شده بود كه از عشر (يك دهم) آن جهت امر رصدخانه و خريد وسائل و اسباب و آلات و كتب استفاده مي نمود. در نزديكي رصدخانه، كتابخانه بزرگ و بسيار عالي ساخته شده بود كه در حدود چهارصد هزار جلد كتاب نفيس از بغداد، شام، بيروت و الجزيره تهيه و جهت استفاده دانشمندان و فضلا در آن قرار داده شده بود. در جوار رصدخانه، سرايي عالي براي استفاده خواجه و منجمين ساخته شده و مدرسه علميه اي جهت استفاده طلاب دانشجو نيز احداث گرديده بود. اين كارها مدت 13 سال به طول انجاميد، تا اينكه هلاكو در سال 663 ه. ق. درگذشت. ليكن خواجه تا آخرين دقايق عمر خود مواظبت و اهتمام بسيار نمود كه آن رصدخانه و كتابخانه از بين نرود و خللي در كار آنجا رخ ندهد و تقويم و زيج ايلخاني حاصل اين تلاش بي وقفه بوده است. هم اكنون از بزرگ ترين مركز علمى منطقه، تنها قسمت هاى كوچكى بر بلنداى تپه مشرف به شهر مراغه باقيمانده است. خوشبختانه در طول دهه پنجاه با كاوش هايى كه به سرپرستى دكتر پرويز ورجاوند انجام شد باقيمانده هاى اين بنا مرمت شده است. در حال حاضر، گنبدي بزرگ به جهت حفظ بناهاي باقيمانده بر روي آن قرار داده شده كه ظاهرا به صورت نمايشگاه نيز از آن استفاده مي شود. در سال 672 هجري قمري، خواجه نصير كه آثار مكتوبش از 50 كتاب و رساله افزون است با جمعي از شاگردان خود به بغداد رفت تا بقاياي كتاب هاي تاراج رفته را جمع آوري و به مراغه ارسال دارد. اما اجل مهلتش نداد و در تاريخ 18 ذي الحجه سال 672 هجري قمري در بغداد دار فاني را وداع گفت. جسدش را به كاظمين انتقال داده و در جوار امامين همامين دفن نمودند.

سر بازار در انتهاي خيابان فردوسي تبريز ،مسجد قزللي كه به مسجد "حاج ميرزا يوسف آقا"نيز معروف است قرار دارد.كف اين مسجد از سطح خيابان فردوسي و ورودي بازار نزديك يك متر بلند تر است و در ورودي و پنجره هاي آن همه مشرف به خيابان است.مسجد قزللي دوازده ستون سنگي و بيست گنبد آجري يكنواخت دارد.طول مسجد حدود بيست و چهار متر و عرض آن بيست متر است و خواجه نشين هاي تقريبا عريضي دارد.بناي مسجد چنان كه از نامش معلوم است،مرحوم حاج ميرزا يوسف طباطبائي بود و عمارت آن نيز در ربع آخر قرن سيزدهم ه.ق صورت گرفت .هنگام ساخت اين مسجد چند كوزه سكه زرين و سيمين به دست آمد.