| (گويش‌هاى ايران مركزى و غربي، آذربايجان، فارس و غيره) |
| |
| در مناطق روستائى ايران مركزى و غربى و نيز در آذربايجان تا اين روزگار جزيره‌هاى جدائى از گويش‌هاى شمال غربى كه بقاياى گويش‌هائى هستند كه سابقاً در پهنهٔ وسيعى از اين منطقه رواج داشته‌اند باقى مانده‌اند. هيچ يك از اين گويش‌ها به‌صورت رضايت‌بخش مطالعه نشده و مسألهٔ گروه‌بندى و طبقه‌بندى آنها، رواج متقابل آنها و روابط آنها با ساير زبان‌ها و گويش‌هاى ايرانى كاملاً روشن نشده است. |
| |
| در گويش‌هاى ايران مركزى و شمال غربى در حال حاضر گروه‌هاى زير تشخيص داده مى‌شوند: |
| |
| - گويش‌هاى منطقهٔ كاشان - اصفهان. از گويش‌هاى رايج در اين منطقه گويش‌هاى روستاهاى ونيشون (وانشان)، قهرود، كشه، زفره، سده، گز، كفرون (كفران) را مى‌توان نام برد. |
| |
| مواد گويش‌هاى محلات، خوانسار، سو، قهرود را اُ.مان و مواد گويش‌هاى روستاهاى ميمه و جوشقان را ايران‌شناس انگليسى اي.ك.اس. لمبتون گرد آورده است. |
| |
| - گويش يزدى يا گبري. اين نام به گويش زردشتيان يزد و اطراف كرمان اطلاق مى‌شود. |
| |
| - گويش نائينى واقع ميان اصفهان و يزد. |
| |
| - گويش نطنزى در شهر نطنز، واقع در شرق راه كاشان به اصفهان، در كنار كوير نمك. گويش‌هاى يرنى يا يرندى و فرزندى (در شمال غربى نائين) به گويش نطنزى نزديك هستند. |
| |
| - گويش خورى رايج در منطقهٔ روستاهاى خور و مهرجان (ناحيهٔ بيابانك در منتهى‌اليه شمالى كوير نمك) |
| |
| - گويش‌هاى اطراف سمنان: سمناني، لاسگردي، سرخه‌اي، سنگسرى و شهميرزادي |
| |
| - گويش‌هاى منطقهٔ وفس، آشتيان، تفرش، بين همدان و ساوه. |
| |
| - تاكستاني، گويش‌هاى روستاى تاكستان (جنوب غربى قزوين) |
| |
| - گويش‌هاى اذربايجان: هرزني، گويشى كه از نظر منشأ با گويش روستاهاى گلن قيه و ببره (در شمال غربى تبريز) نزديك است، كرينگانى (شمال شرقى تبريز) و خلخالى (گويش شاهرود، بخش جنوب شرقى آذربايجان) |
| |
| - گويش‌هاى روستاهاى تجريش (در شمال تهران) و گازرخان (در شمال شرقى قزوين). |
| |
| - گورانى و گويش‌هاى اوراماني، كندوله‌اى (در كوه‌هاى زاگروس، در غرب كرمانشاه) و باجلانى (در منطقهٔ موصل [در عراق]). |
| |
| - زازايا ديملى dimli (گويش‌هاى روستاهاى سيورك Siverek، كر، و غيره در كنار قسمت علياى فرات و منطقهٔ درسيم [در تركيه]). |
| |
| - گويش‌هاى استان فارس: تعدادى گويش ايرانى غير مكتوب را نيز در بخش جنوب غربى ايران، در استان فارس، ذكر كرده‌اند. بخش عمدهٔ ايرانى‌زبانان اين استان به گويش‌هاى مختلف فارسى و ساير گويش‌هاى جنوب غربى ايران گفتگو مى‌كنند. گروهى از لهجه‌هاى محلى كه در نوشته‌ها به 'گويش‌هاى تاجيك استان فارس' شهرت دارند به‌ويژه به دستهٔ اخير تعلق دارند. اين گويش‌ها عبارتند از: گويش‌هاى قديمى محلى كه رد روستاهاى سمغان [كازرون]، پاپون، ماسرم [شيراز]، بورنگان [بورنجان، در كازرون] و چند روستاى ديگر رايج هستند و عليرغم ت.ثير شديد فارسي، يك عده ويژگى‌هاى مهم، از جمله ساخت معروف به 'مجهول' [ارگتيو] در جمله‌هاى حاوى افعال متعدى در زمان گذشته را حفظ كرده‌اند. |
| |
| با اين همه در ميان قلمرو نسبتاً پيوستهٔ گويش‌هاى جنوب غربى در فارس به جزيره‌هاى مجزاى گروهائى برمى‌خوريم كه به گويش‌هاى ايرانى شمال غربى تكلم مى‌كنند. يكى از اين گويش‌ها، سيوندى در روستاى سيوند در ۷۰ كيلومترى شمال شيراز است. |