بناي تاريخي رختشوي خانه زنجان
بناي تاريخي رختشوي خانه زنجان در مركز بافت تاريخي شهر و در محل معروف به «باباجامال چوقوري» (گودال بابا جمال) ساخته شده است و از طريق كوچه فرهنگ به خيابان سعدي زنجان كه به فاصله يكصد متر، و از سمت غربي آن مي گذرد، راه دارد. زمين اين بنا، در سال 1347 هجري قمري، مطابق با1307 هجري شمسي توسط علي اكبر توفيقي رئيس بلديه شهر (شهردار) زنجان از باقرخان امجدنظام به قيمت 185تومان خريداري شده است. اين محل قبل از ساخته شدن رختشوي خانه، مانداب هرز آب هاي سطحي بوده است. اين بنا به دست دو برادر به نام هاي مشهدي اكبر(معمار) و مشهدي اسماعيل (بنا) و در مدت 15ماه ساخته شده است. سنگ هاي آن از معدن سنگ روستاي «اژدهاتو» استخراج شده و پس از حجاري، توسط گاري هاي بلديه (شهرداري) به اين محل حمل شده است. آب مجموعه، از قنات قلعه حاجي سيد بهاءالدين تامين مي گرديده است. متولي اين رختشوي خانه توسط رئيس بلديه گمارده مي شده و ساليان زيادي شخصي به نام اصغرخان متولي آن بوده كه عيال ايشان به نام معصومه خانم ، مديريت رختشوي خانه را بر عهده داشت. رختشوي خانه براي همه شهروندان شبانه روز داير ، و استفاده از آن مجاني بوده اما نامبرده مبلغ ده شاهي بابت سرايداري از مراجعين دريافت مي كرد. در يك بررسي حلي مي تو ان اين مجموعه را به دو بخش تقسيم كرد: بخش نخست، سرايداري » محل مديريت رختشوي خانه است كه شامل حياط و اعياني مسكوني است. حياط آن به شكل مربع مستطيل و به وسعت 396 مترمربع (33*12 متر) با درختكاري و فضاي سبز است. اعياني آن با مساحت 60متردر جبهه شمالي محوطه مشتمل بر دو اتاق و يك ورودي است كه سرايداري و محل شست وشوي رخت را به همديگر متصل مي كند. طرح و نماي اين واحد مسكوني، متأثر ازفرهنگ بومي است و به سبك معماري سنتي ساخته شده است. بخش دوم، فضاي شست وشوي رخت است كه از چند قسمت تشكيل يافته است: قسمت اول،خزينه يا محل جمع آوري آب است. اين مخزن در منتها اليه سمت شمالي مجموعه، و مشرف به سالن شست وشو قراردارد. اين فضا 17 متر طول و5/11 متر عرض و حدود 8متر ارتفاع دارد و گنجايش مخزن آب آن، در حدود740 مترمكعب است. سقف مخزن هماهنگ با سقف سالن، متشكل از سه واحد تاق و تويزه است كه قوس هاي نوع خوزي، آن را زينت داده اند. قسمت دوم، فضاي اصلي رختشوي خانه است. اين فضا، سالني به ابعاد70/13 متر عرض و 62متر طول و 850 متر مربع زير بنا دارد. عرض جرز هاي جانبي آن كه سنگيني سقف را تحمل مي نمايند،30/1متر است. مصالح به كاررفته در جرزها، لاشه سنگ با ملاط ساروج است .نماي داخلي اين ديوار ها لاشه سنگ بندكشي شده است و نماي بيروني، با اندودي از كاهگل پوشانيده شده است. فضاي داخل بنا با پرسپكتيوي بسيار زيبا طراحي و اجراگرديده است و از دو رديف تاق و تويزه، به طور متوالي كه ستون هاي سنگي آن ها را از يكديگر جدا مي سازند، ساخته شده است. اين فضا توسط 11 واحد ستون قرينه، سالن را به دو قسمت تقسيم كرده است و فاصله ستون ها در جهت طولي17/5 متر است. بلندي ستون هاي بنا 70/2 متر از كف بنا است! اما به لحاظ ايجاد مقاومت لازم و هم وزن نمودن بنا، ستون ها با پايه هاي سنگي، به ميزان40 سانتي متر، در داخل پي ها كه با شفته آهك پر شده اند، كار گذاشته شده اند. در ارتفاع 70/2 متري ازكف، پاتاق قوس ها بر روي قاب مربعي از آجرهاي 5*20*20 سانتي متر ساخته شده است، جاي گرفته است. تويزه هاي سقف كه در در 12 رديف و در دوجهت قرار گرفته اند، از نوع قوس هاي خوزي (رومي )اند و به طور كامل با آجر اجرا شده و عرض آنها 82 سانتي متر است. عرقچين گنبد بلا واسطه بر روي چهار واحد تويزه استوار گرديده است؛ به طوري كه 24چشمه تاق و تويزه ، در دو رديف 12 چشمه اي و تلفيق آن با ستون هاي يازده گانه، پرسپكتيو جالبي را به بنا بخشيده است. بر روي هرعرقچين،5 واحد نورگير به ابعاد 40*40 سانتي متر تعبيه شده است. هم چنين در اضلاع هر چشمه، درمنتهااليه جرز، در نزديكي سقف يك دريچه پيش بيني شده است كه بدين سان ، امكان نور و تهويه فضاي داخلي رختشوي خانه را فراهم كرده است. محل شست وشوي رخت ، به طورقرينه از4حوضچه و آب رو (مجرا) هايي در فاصله حوضچه ها تشكيل يافته است. آب مورد نياز، ابتدا پس از گذشتن از آب رويي به طول يك متر، به حوض نخستين وارد مي شود وسرريز آن به حوض ديگر مي ريزد. در وسط جبهه طولي اين آب رو، در هر دو طرف، يك حوض ساخته شده است، به طوري كه آب روي مورد بحث را به دو قسمت شمالي و جنوبي تقسيم مي كند. در امتداد آب روي ياد شده، دو رديف پا شور تعبيه شده كه آب رو و حوضچه ها را به طور قرينه در بر مي گيرد. عناصر و اندام هاي مزبور،» با كارگذاشتن سنگ هاي حجاري شده تراورتن از يك ديگر جدا شده و شكل يافته اند. از آنجا كه رخت از نظر شست وشو و دفع آلودگي، از درجات بسيار كثيف و آلوده به درجات لباس هاي نزديك به تميز تقسيم مي گردد، محل هاي شست وشوي رخت نيز به چهار قسمت تقسيم شده بودند. شست وشو درچهار مرحله انجام مي شد و اولين مرحله آن ، در پايان مسيرآب درون رختشوي خانه انجام مي شده. پس از آن، رخت به قسمت سوم و دوم و اول برده مي شد. قسمت چهارم كه در انتهاي جريان آب قرار داشت ، حوضچه مخصوص شست وشوي لباس هاي بسيار آلوده و لباس هاي افرادي بوده است كه به بيماري هاي واگير دچار بوده اند. آب روي بين حوضچه دوم و سوم مخصوص لباس هاي نسبتاً تميز بوده است. در قسمت اول ، كار آبكشي نهايي انجام مي شد. مثلاً دفع فاضلاب اين مجموعه با طرح هاي معماري ، به طور منطقي حل و فصل شده است، به اين ترتيب كه در زير پاشورها آب روي فاضلابي به عرض60سانتي متر و به ارتفاع 110 سانتي متر تعبيه و به مسير فاضلاب شهري مرتبط شده است. اين آب رو به علت گستردگي و ايجاد شاخه هاي مختلف، نقش چاه جاذب را نيز ايفا مي كرده است. بررسي هاي وسيع انجام شده نشان ميدهند كه چنين مجموعه اي با عملكرد ياد شده، در هيچ منطقه اي از ايران وجود نداشته است، اما سبك معماري، ابعاد و تناسب هاي رعايت شده در قوس ها و تويزه ها با بنا هاي عام المنفعه شهر زنجان قابل مقايسه اند. سبك عمومي آن را مي توان با مسجد عباس قلي خان، دروازه ارگ و مسجد و تكيه قهرمان مقايسه نمود. در حال حاضر، اين اثر منحصر به فرد تاريخي به موزه باستان شناسي و مردم شناسي تبديل شده است و هر روز مورد بازديد مراجعه كنندگان قرار مي گيرد. در اين محل ، لباس هاي محلي و سنتي مردم مناطق مختلف ايران، هنرهاي دستي و سنتي استان شامل چاروق ، مليله دوزي، معرق ، ساخته هاي چوبي ، فرش وگليم، چاقو، نمونه هايي از توليدات كارگاه هاي كاشي سنتي، آجر و سفال سلطانيه ، اشياي تاريخي و يافته هاي باستاني و ميراث فرهنگي استان به معرض تماشاي عموم گذاشته شده است. مجموعه تاريخي رختشوي خانه در سال 1319 شمسي به شماره 1198، د�