ايران گشت

اين بناي كنوني كه در اصل مدرسه اي بوده توسط سيد رضي حسيني به تاريخ 631 ه ق كه مشتمل بر خانقاه ، مدرسه ، آب انبار ، كاروانسرا و قبرستاني بوده احيا مي كند كه بد ها نيز توسط فرزندان و نوادگانش گسترش و. مرمت مي شود . اين ميراث زيبا در حال حاظر داراي گنبد خانه به ارتفاع 18 متر كه در قسمت بالا و دور تا دور گنبد خانه با خط كوفي تزيني آيه الكرسي مزين گرديده است ، شبستان و پايابي به ارتفاع 10 متر مي باشد كه روزگاري حيات انسانها در آن جاري بوده است .

مسجد ريگ در ابتدا كاروانسرا بوده وامير معين الدين اشرف ، از اعاظم سادات عريضي كه آثار خيريه بسياري از او در يزد به جاي مانده است ، مسجد مذكور را بنيان نهاد .وي كاروانسرا را خريداري نمود وآن را به ساخت مسجد اختصاص دادو صفه وگنبد ومقصوره وغرفه وجماعت خانه بنا كرد.همچنين پايابي حفر نمود ونهر جديد را درآن جاري ساخت وچندين باب دكان ومغازه در حواشي مسجد بناكرد وآنها را وقف نمود . بنا به گزارش تحقيقات باستان شناسي مركز مطالعات وپژوهشهاي ميراث فرهنگي استان يزد ،باني مسجد مذكور امير معين الدين اشرف بود كه ازبزرگان عصر سلجوقي به شمار مي رفت ودر سال 730 هجري قمري كاروانسراي مذكور را خريداري كرد وصفه وگنبد ورواقهايي بر آن افزود در اين گزارش تناقضهايي وجود دارد وبر اساس مطالب متون تاريخي محلي يزد نادرست به نظر مي رسد، زيرا اولاً امير معين الدين اشرف دراواخر سده هفتم واواسط سده‌هشتم هجري مي زيست . و داراي سه فرزند به نامهاي: امير ركن الدين شاه حسن ، شرف الدين حسين وكمال الدين شاه علي بود و امير ركن الدين شاه حسن وزير شاه شجاع بر اثر سعايت دشمنان در سال 730 هجري قمري كشته شد . ثانياً تاريخ دقيق احداث مسجد ريگ در منابع تاريخي ذكر نشده است وگزارش مركز اسناد مبني بر احداث بناي مسجد در سال 730 هجري قمري با تاريخ مرگ مير ركن الدين شاه حسن پسر امير معين الدين اشرف اشتباه ذكر شده است . مسجد ريگ بر اثر ويرانيهاي پي در پي دو بار تجديد بنا گرديده است . در زمان فرزند ابوسعيد طبسي درگاه مسجد ريگ تخريب گرديد وفردي به نام خواجه توكل قزويني درگاه وگنبد آن را مرمت وبازساري نمود. در سال 798 هجري وپس از تاريخ مذكور خواجه فخرالدين ابرقويي مسجد ريگ را دوطبقه ساخت وگنبدي مرتفع ودوجماعتخانه بنا كرد ومنبري در مسجد قرار داد. در سال 890هجري حاجي خواجه جان تبريزي وصيت نمود كه سه هزار دينار تبريزي در مصارف امور خيريه هزينه نمايند ، از جمله يك هزار دينار از آن صرف ساخت وساز بخشهاي پاياب وجماعتخانه مسجد ريگ گرديد. مسجد در سال 860 هجري بر اثر وقوع سيل تخريب شد وبه مدت شش ماه ويران ومتروك بود تا اينكه پس از گذشت شش ماه بارديگر آباد گرديد ومردم در آنجا نماز گزاردند. در زمان حكمراني محمد ولي ميرزا بر يزد حاجي ميزا سيد مهدي برادر اعياني مدرس چندين باب دكان ومغازه واقع در ضلع شمالي مسجد خريداري كرد ودرصدد بود شبستاني داير نمايد وآن را ضميمه مسجدكند كه توفيق نيافت و در سال 1251 هجري شخصي به نام حاجي كاظم مشهور به كلاهدوز با خريداري ضلع جنوبي مسجد، شبستاني در نهايت زيبايي وتكلّف بناكرد . مسجد مذكوردرسده‌ هشتم هجري توسط معين الدين اشرف احداث گرديد مسجد ريگ رفيع و دوطرف صحن مستطيل شكل آن دوشبستان است كه در طي ادوار مختلف تاريخي داير گرديده اند . مسجد مذكور از سده هشتم هجري به بعد به‌صورت يكي از مساجد بزرگ در آمده است. پس از گچبري ولايه برداريهايي هايي كه انجام گرديد، يك محراب كاشي شده در انتهاي جنوبي اين مسجد مشاهده شد. شبستان ديگري در قسمت شرقي مسجد وجود دارد كه شامل نورگيرهاي مرمري باستونهاي مربع شكل مي‌باشدكه سقف جناقي ،برروي آن خودنمايي مي‌كند. اين مسجد داراي مناره اي است كه بدنه آن با كاشيهاي زيباپوشيده شده است (در حال حاضر قسمتهايي از كاشيها فروريخته). در بالاي محراب اين مسجد در شبستانف زمستاني، بادگيري بوده كه اكنون خراب شده است. در داخل محراب نيز سنگ مرمري قراردارد كه بر روي آن نقوش محرابي وخطوط كوفي وعربي منقوراست. در سمت شرق مسجد پلكاني با روية گچي ، جهت ورود زنان به تنها غرفه مسجد در طبقه اول تعبيه گرديده كه طاقچه اي در داخل آن است . غرفة تحتاني، قوس نيم دايره اي دارد و در داخل آن نيزطاقچه‌اي است . ازارة تابستانخانه تا ارتفاع50 سانتيمتر از سنگ است و در سطح پايين آن قرنيز سياه رنگي به كار رفته است . در وسط سقف تابستانخانه فضايي شبيه به گلخانه به سبك امروزي با پنجرة فلزي بزرگ ايجاد شده است . بر روي يكي از زيلوهاي مسجد ، عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زين آقا واقع در محلّه مخزن من دارالعباده يزد داخل حصار سنه1304 عمل محمد علي حاجي رجب ميبدي ›› وبر روي زيلوئي ديگر عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زينل عابدين داخل حصار دروازة مالمير شهر سنه 1340›› نوشته شده است به نظر مي رسد مسجد در عهد ناصرالدين شاه قاجاري بنا شده است . خطوط آيه هاي عربي به چهار گونه نگاشته شده و در بالاي محراب قرنيز گچي موجود است.در بدنه تا كف مسجدنيز كاشيهاي فيروزه اي ولاجوردي به صورت نقوش هندسي تعبيه شده است . سقف مسجد نسبتاً بلند ودر دوطرف آن دو شبستان ستون دار قرارگرفته است .نور داخل شبستان تابستاني از پنجره ورودي بزرگ آن تامين مي شود .بدنه ديوارهانيز با گچ سفيد شده است . يك در ورودي مسجد به بازار متصل مي شود .همچنين دوگرمخانه يا شبستان زمستاني در طرفين آن است كه محراب مقرنس گچي دارد . در زير صحن مسجد زير زمين يا سردابه اي بوده كه جهت وضو استفاده مي شده است . نور شبستان ضلع چپ با سنگهاي مرمر سقف تامين مي شود‌وشبستانهاي جنبي داراي 32 ستون چهار ضلعي وسقف گنبدي هستند .در روي هر گنبد نيزيك نور گيرف مرمري به كار رفته است. محراب اين قسمت از سنگ مرمر ونورگيرها عموماً به صورت هشت ضلعي است.

اين مسجد در مركز فيروزآباد واقع شده است و گنبد آجري خوش طرحي دارد. بالاي سر در بزرگ ورودي كتيبه اي چوبي به خط نسخ وجود دار د . در ستون سمت چپ همين مدخل يك لوحه كاشي به اندازه 25*30 سانتي متر موجود است كه منظومه اي است در رثاي قاسم شهيد. در بالاي محراب ايوان تابستاني آن نيز كتيبه اي وجود دارد با كاشي معرق و منفرد از محراب كه به خط نسخ است و متضمن آيه اي قرآني است. در زير همين كتيبه ، يك قطعه كاشي كاري معرق قرار دارد كه با نقش گل و بوته از قرن نهم هجري كار شده است. دو شمسه از كاشي معرق هم در دو طرف محراب ساخته اند .اين مسجد تعداد كثيري قرآن هاي قديمي و كتاب هاي تفسير و مباحث ديگر ديني دارد كه در انباري آن نگهداري مي شود.

ارگ طبس ( كهن دژ) از بناهاي تاريخي اين شهر است كه قدمت آن به بيش از ١٠٠٠ سال پيش بر مي گردد. در بعضي از كتابها از جمله فتوح البلدان كه در قرن سوم هجري قمري تاليف شده است اشاره هايي به حصار يا دژ طبس شده است. ناصر خسرو" نيز در سال ٤٤٤ ه.ق. از طبس بازديد بعمل آورده و مدت ١٧ روز ميهمان امير گيلكي بن محمد بوده است و در سفرنامه اش طبس را توصيف نموده و اشاراتي نيز به وضعيت امنيت و وجود دژ در طبس نموده است. اين ارگ در طول تاريخ و در مقاطع مختلف دچار حوادث و آسيب هايي گرديده و بنابراين بارها مرمت گرديده است. يكي از اين تعميرها در سال ١٢١٦ هجري قمري اتفاق افتاده كه تا چند دهه قبل سنگ نوشته آن بر سردر ارگ نصب بوده است كه در اين شعر از ارگ طبس به ارگ كهن نام برده شده و مبين قدمت آن مي باشد. در سال ١٢٩٢ هجري قمري و در زمان عمادالملك حاكم طبس، بار ديگر ارگ طبس مورد مرمت قرار مي گيرد.در دهه هاي گذشته و قبل از زلزله تنها ساكن ارگ، مرد تنها و فقيري بوده به نام آق سيد علي ميرزا كه با كمك و مساعدت بازديد كنندگان از ارگ، زندگي مي كرده و آق سيد علي ميرزا در زلزله شهريور ٥٧ همراه با ارگ به خاطره ها پيوست. اين بنا تاريخي در زلزله سال ٥٧ ويران شد و در دهه گذشته ميراث فرهنگي اقداماتي را جهت احياء و مرمت اين بناي تاريخي آغاز نمود ، بطوريكه از بسياري از قسمت ها آوار برداري شد و دالان ها و ديوارهايي از ارگ مجددا پديدار گشت. در همين زمان و در طي كاوش پيكر آق سيد علي ميرزا در حالي كه با گذشت قريب به ٢٠ سال از زلزله، هنوز بقاياي پيكر وي سالم بود پيدا شد. وي را در محل ارگ به خاك سپردند و اتاقكي را بر مقبره اش بنا نمودند و حالا آقا سيد علي ميرزا ديگر جزئي از تاريخ ارگ شده است. لازم به ذكر است اين بناي تاريخي در شهر طبس – ميدان امام (ره) – ميدان واعظ طبسي – خيابان واعظ – ارگ (كهن دژ) واقع شده است

اين زيارتگاه در دهكده مهرجرد شهر ميبد قرار دارد. سردر ورودي آن تجديد بنا شده و دوگلدسته نيز بر آن الحاق شده است. محوطه امامزاده نسبتاً بزرگ است و غلام گردشي در سه طرف بقعه تعبيه شده و برسطح دروني سقف در دوره قاجاريه با آب رنگ نقاشي شده است. در اين زيارتگاه، دو تخته سنگ قبركه اهميت و قدمتي جالب توجه دارند. ديده مي شوند: يكي در پيش اتاق زيارتگاه به ابعاد 32*46 ‏سانتي متر نصب گشته و به خط نسخ بر آن عبارت زير نوشته شده است: «الله اكبر وفات خاتون مرحومه سعيد ستيره صالحه بي بي يادگار خاتون بنت صاحب اعظم خواجه نصيرالدين علي في رمضان سنه احدي و ثلثين ‏و ثمانمائه» سنگ ديگربر ديوار طرف دست چپ همين اتاق به رنگ نخودي و به اندازه 33*33سانتي متر از نوع سنگ هاي قرن ششم اين منطقه نصب شده است كه خواندن آن به علت تراش بد و ساييدگي ميسر نيست.

يخچال‌هاي‌ قديمي‌، نمونه‌هاي‌ بسيار جالب‌ ساخت‌ و سازي‌ هستند كه‌ براي‌ ذخيره‌سازي‌ يخ‌ احداث‌ مي‌شده‌اند.يخچال‌ها از چهار بخش‌ عمده‌ يخدان‌، گنبد، ديوار اصلي‌ و حوضچه‌ تشكيل‌ شده‌اند. در ايام‌ زمستان‌ كه‌ آب‌ به‌حد كافي‌ وجود داشت‌، آب‌ به‌ درون‌ حوضچه‌ رها مي‌شده‌ و شب‌ هنگام‌، با توجه‌ به‌ برودت‌ هوا يخ‌ مي‌زده‌است‌. ديواري بلند در طول استخر قرار داشته است كه مانع تابش خورشيد به يخ ها مي شده و شرايطي را به وجود مي آورده تا لايه هاي يخ در شب هاي پياپي اضافه شوند. ‏يخ ها را سپس كارگران مي شكستند و از طريق درگاهي مخصوص، به داخل يخدان كه به صورت مخروطي بزرگ در زمين قرار دارد، منتقل مي شدند. ‏گنبد مدور و مرتفع ساخته شده ازگل، يخ ها را طوري از تابش مستقيم خورشيد حفاظت مي كرد كه در فصل گرما استفاده از يخ ها را ممكن ميساخت. ‏يخچال هاي قديمي يكي از جالب ترين الگوهاي بهره گيري از انرژي هاي پاك و ارزان هستند و مي توانند بار ديگر به لحاظ جنبه هاي اقتصادي و حفاظت از محيط زيست كاربردهاي جديدي پيدا كنند.