چهل چشمه از كوههاي مرتفع كردستان است . اين كوه داراي آبشارها و چشمه هاي بسيار زيبايي است و وجه تسميه آن نيز حكايت از وجود چهل چشمه آب دارد . اين كوه در منطقه خورخوره از شهرستان ديواندره قرار دارد و منطقه اي سردسير و برف گير است . در اين كوه مي توان در تمامي سال برف را مشاهده كرد . اين كوه يكي از سرچشمه هاي رودخانه جغاتو(جغتو) و سپيدرود است و داراي چشمه سارهاي فراوان و دامنه هاي سرسبز و زيبا است .
اين روستا مركز دهستان اورامانات در جنوب شرقي شهر مريوان قرار دارد و جاده اي به طول 75 كيلومتر آن را به شهر مريوان متصل مي نمايد . حدود 30 كيلومتر اين راه آسفالت و بقيه خاكي است . جاده در دامنه كوههايي قرار گرفته كه از زيبايي فوق ا لعاده اي برخوردار است . اين روستا در دره اي شرقي – غربي و در شيب تندي روبه روي يال شمال كوه (تخت) واقع شده است . خانه هاي روستا به طور كلي از سنگ و اغلب به صورت خشكه چين و به صورت پلكاني ساخته شده است . اين روستا در بين ا هالي روستاهاي منطقه به شهر اورامان معروف است و مراسم (پير شاليار) در آن برگزار مي شود . بنا به اعتقاد مردم منطقه اين روستا زماني شهري بزرگ بود و مركزيتي خاص داشت و به همين خاطر از آن به عنوان تخت يا مركز (حكومت) ناحيه اورامان ياد مي كردند . وضعيت خاص روستا از نظر معماري . موقعيت چشمه هاي پر آب . همچنين مراسم خاص و آداب و رسوم و وجود مقبره و مسجد پير شاليار و به ويژه جمعيت و تعداد سكنه قابل توجه آن نشانگر اهميت آن در زمان ساساني است . قبل از دوره ساساني نيز در متون سومري به (هورم) اشاره شده است .
روستاي دركي در فاصله 42 كيلومتري شرق مريوان در منطقه اي پاي كوهي بنا شده و كوه تخت اورامان در جنوب و جنوب شرقي . كوه مهدي در شمال و كوه (دالا غي) در شمال غربي آن و دره (حكم) در شمال شرق و دره (درزه ) در غرب آن قرار دارد . اين دو دره از مناطق زيباي طبيعي منطقه به شمار مي آيند . اين روستا با معماري پلكاني سنگي مي تواند به نقطه اي قابل توجه تبديل گردد .
در روزگار حكمراني (سرخاب بيگ اردلان ) حدود سال 945 ه . ق در سه كيلومتري جنوب شرقي شهر فعلي مريوان قلعه اي روي كوه ساخته شد كه به قلعه (ايمام) شهرت يافت . اين قلعه از آجر بود و آثار پله و آب انبار آن كه از سنگ تراشيده شده به عنوان شالوده آخرين بناي قلعه هنوز برجا مانده است .قلعه مريوان تا روزگار (سليمان خان اردلان ) يكي از چهار مركز حكمراني خاندان اردلان در كردستان و در روزگار (سرخاب بيگ) مركز و مقر حكومت كردستان بود. سرخاب بيگ اين قلعه رفيع را دارالملك خود ساخت . اين قلعه همچنان مركز حكمراني كردستان به شمار مي رفت تا اين كه هلو خان به رغم تعمير و پديد آوردن ابنيه اي تازه مثل مسجد و افزودن استحكامات جديد بر قلعه مركز حكمراني خود را به قلعه پالنگان منتقل كرد . ساير قلاع استان كردستان كه بقاياي اندكي از آنها بر جاي مانده و نياز به بررسي بيشتر دارد عبارتند از قلعه كهنه و قزقلعه در شهرستان بيجار . قلعه هاي سياومه . نمشير بروژه . كيوه رو . شوي . آرمرده در شهرستان بانه و قلعه قپلانتو در شهر سقز .
در ضلع غربي حمام (حاج صالح سقز) بقاياي كاروانسرايي قديمي ديده مي شود كه تنها بخش هايي از ضلع شمالي آن باقي مانده است . طرح آن شامل يك حياط مستطيل شكل با آب نمايي در وسط و رديف حجره هايي بوده كه تعدادي از آنها هنوز موجود است . ساختمان سرا در دو طبقه بنا شده و داراي ستون هاي استوانه اي و پايه ستون هاي مربعي و رديف قوس هاي نيم دايره و تنگ گذاري به صورت ديوار باربر در فضاي نيمه باز مشرف به داخل حياط است . طبقه فوقاني داراي يك رديف ستون هاي چوبي به سبك معماري منطقه شمال غرب ايران بوده است . احتما لا اين ساختمان در زمان خسرو خان اول (دوره زنديه) ساخته شده است . معماري و نماي اين كاروانسرا قابل مقايسه با نماي داخلي عمارت خسروآباد سنندج است .
تورجان يكي از روستاهاي شهرستان سقز و مركز دهستان تورجان است كه در بيست كيلومتري غرب مسير سقز – بوكان قرار دارد مسجد قديمي در داخل روستاي تورجان قرار دارد و از نظر معماري در زمره مساجد سبك بومي منطقه كردستان است . بناي اين مسجد داراي يك شبستان اصلي با شش ستون در دو رديف سه تايي است . در ضلع غربي شبستان محوطه اي وجود دارد كه ايواني ستون دار روي به سمت جنوب در آن مشاهده مي شود .در ضلع جنوبي شبستان سه ستون چوبي تعبيه شده است . مسجد روي يك صفه سنگ چين شده . ساخته شده است . در مقابل ايوان جنوبي بقاياي حوض آبي وجود دارد كه تمامي از سنگ تراشيده شده است . عمده مصالح اين مسجد از سنگ . خشت و آجر است . در سقف نيز تيرهاي چوبي به كار رفته است . در ورودي اصلي و قديمي مسجد با دخل و تصرف هاي جديد در بنا مسدود و اين امر موجب شد تا ورودي ديگري در ضلع غربي ايجاد شود . در بالاي اين ورودي سنگ نبشته اي ديده ميشود كه زمان ساخت مسجد را در تاريخ 1258 ه . ق نشان مي دهد .روي اين كتيبه سنگي افزون بر تاريخ ساخت و مرمت مسجد ابياتي نيز حك شده است . معماري اين مسجد و سابقه تاريخي و فرهنگي روستاي تورجان از اهميت خاصي برخوردار است .