ايران گشت

در اصطلاح محلي پوشش گياهي را جاز مي نامند و انبوهي و كثرت آن را موريان مي گويند . به همين سبب اين ناحيه به ‏جازموريان معروف شده است . اين درياچه فصلي در غرب بلوچستان قرار دارد و نيمي از ان در استان كرمان واقع شده است . ‏مساحت حوضه آبريز آن 69000 كيلومتر مربع و ارتفاع ان از سطح دريا 300 متر است . محدوده آبگير كامل درياچه در مواقع ‏پرآبي 3300 كيلومترمربع و در مواقع كم آبي بطور متوسط 2500 كيلومتر مربع است . هامون جازموريان بين كوههاي مكران و ‏شاهسواران قرار دارد كه از شرق به غرب تقريبا به طول 300 كيلومتر و از شمال به جنوب به عرض 100 كيلومتر گسترده شده ‏است . رودهاي هليل رود و بمپور به اين هامون مي ريزند . برخلاف تمام هامون هاي بسته درون ايران خاك هاي هامون ‏جازموريان چندان شور نيست و زمين آن از قلوه سنگها و لايه هاي شني و آهكي تشكيل شده است . هامون جازموريان در دوره ‏هاي اخير زمين شناسي مسدود شده است و سابقا رودهاي هليل رود و بمپور در جنوب غربي آن به درياي عمان مي ريختند . ‏چين خوردگي زمين دره را مسدود ساخته و آن را به صورت هامون كنوني دراورده است . هامون جازموريان برخلاف هامون ‏هاي ديگر آب شيرين دارد و شوري آن بسيار كم است . علت شيريني اين است كه آب در آن ساكن نيست و زهكش طبيعي ‏دارد . در فصول باراني در قسمتهاي عميق اين درياچه آب مشاهده مي شود ولي در ساير مواقع به شكل مرداب و باتلاق در مي ‏آيد . ‏

درياچه هامون يكي از پديده هاي طبيعي ارزشمند از نظر ملي و بين المللي و در خور توجه ويژه است . ارزش اقتصادي آن از ‏ديرباز شناخته شده است و در طول صدها سال مردم حاشيه نشين تالاب از بركت و نعمات گياهان ، پرندگان و آبزيان آن بهره ‏مند شده اند . اين منطقه ويژه و منحصر به فرد پناهگاه بسياري از گونه هاي نادر و در خطر انقراض حيواني و گياهي .و حمايت ‏كننده زنجيره هاي غذايي در پهنه دشت كوير است . علاوه بر ارزش اقتصادي ارزش هاي اكولوژيكي هامون نيز در خور توجه ‏فراوان است . اين درياچه مامن مناسبي براي استقرار آشيانه و توليد مثل انواع مختلف پرندگان و بعضي مهره داران ديگر است . ‏گونه هايي از ماهي ها براي تخم ريزي پوشش گياهي فشرده درون آب را ترجيح داده و هنگام توليد مثل در چنين مكانهايي ‏تجمع مي كنند . همچنين پوشش گياهي هامون محل مناسبي براي مخفي شدن و در اما ن ماندن بعضي از پرندگان ، پستانداران ‏و ساير ابزيان از جمله شاهين ها ، عقاب ها و باكلان ها است . پوشش زير آب درياچه نيز همراه با نيزارهاي آن در تامين نيازهاي ‏حيات وحش نقش اساسي دارند . درياچه هامون براي بعضي از موجودات زيستگاه دائمي و براي تعدادي ديگر سكونت گاه موقتي ‏و محل گذر و تغذيه محسوب مي شود . ‏

اين سرزمين يكي از دشتهاي داخلي ايران است كه به طور متوسط 475 تا 500 متر از سطح دريا ارتفاع دارد و آبرفتهاي رودخانه ‏هيرمند و سيلابهاي اطراف آن پوشيده شده است 

اين رودخانه تنها شريان حياتي سيستان است كه از طرف كوههاي بابا در افغانستان سرچشمه گرفته و پس از طي مسافتي در ‏حدود 1050 كيلومتر وارد درياچه هامون مي شود . تمام آب مصرفي دشت سيستان از طريق اين رود تامين مي شود . در ضمن ‏دوام رودخانه هاي منشعب از آن و درياچه و مخازن چاه نيمه همه بستگي به جريان آب هيرمند دارد . هيرمند (جاريكه) در مرز ‏ايران و افغانستان به دو شعبه تقسيم مي شود . شعبه اصلي به نام رود مشترك يايريان قسمتي از مرز مشترك دو كشور را تشكيل ‏مي دهد ، سپس وارد افغانستان مي شود . شعبه ديگر در خاك ايران است كه خود به دو شاخه تقسيم مي شود . يكي به طرف چاه ‏نيمه و ديگري به طرف مناطق كوهك و زهك مي رود كه دو سد انحرافي در اين دو منطقه بر روي ان احداث شده است . سد ‏سيستان نيز بر روي شاخه اي كه از طريق چاه نيمه تامين مي شود احداث شده است . ‏

ويرانه هاي شهر باستاني زرنج پايتخت قديم سيستان در جلگه اي كه در اطراف درياچه هامون واقع شده باقي مانده است . آثار ‏ويرانه ها معرف زمان آبادي و پايتختي اين ناحيه مشهور تاريخي در دوران باستان و پيش از اسلام مي باشد . بناهاي فراواني در ‏منطقه زرنج از ادوار پيش از تاريخ و دوران هخامنشي ، اشكاني ، ساساني و اسلامي كشف خواهد شد . از اين شهر كه حدود 1119 ‏سال قبل پايتخت سيستان بود اثري نيست . در وصف اين شهر آمده : شهري با حصار و پيرامون آن خندق است و اندر وي ‏رودهاست و اندر خانه هاي وي آب روان است ، داراي پنج در آهني است و گرمسير است و برف نمي بارد . بعضي نيز پايتخت ‏سيستان را همان آبادي معروف به ( ارم شهرستان ) مي دانند و روايتي هم هست كه پايتخت سيستان قبل از زرنج (رام شهرستان ‏‏) خوانده مي شد . تغيير مسير هيرمند و شايد هم طغيان آن باعث شده است كه آبادي ها و شهرستانهاي قديم اين ناحيه خراب ‏شوند . ممكن است حفريات تاريخي بسياري از اين مسايل را روشن نمايد . در روايات محلي سيستان افسانه اي در مورد خرابه ‏هاي معروف به ( سابور شاه) است . بدين ترتيب كه داماد سابور در شهرستان از آبادي هاي سيستان مي زيسته است . دختر ‏سابور شاه به بچه اش مي گويد كه وقتي پيش پدربزرگ خود رفتي هر چه رونما به تو داد نپذير و درخواست كن كه سهم ما را ‏از آب هيرمند دوچندان كند و چون چنين درخواست كرد و پدربزرگ بخشيد شهر كه در شمال كوه خواجه قرار داشت زير آب ‏رفت . هر چند اين داستان جز افسانه اي بيش نيست ، اما حكايت از واقعيتي انكارناپذير دارد و آن اين كه خرابه هاي سابور شاه ‏بقاياي شهري است كه روزي بر اثر طغيان هيرمند يا تخريب يا شكسته شدن سد به زير آب رفته است . ظاهرا زرنج در ‏صدراسلام در زمان يعقوب ليث و جانشينان وي پايتخت سيستان بوده است . ‏

اين كوه در حقيقت آتشفشاني خاموش است كه 1642 متر از سطح دريا ارتفاع دارد و در كناره راه زاهدان – زابل واقع شده ‏است . اين كوه نقطه مرزي مشترك بين ايران و پاكستان و افغانستان است . ‏