ايران گشت

در دوران آغامحمدخان قاجار، سر سلسلهً قاجاريان، چند تغيير اساسي در شكل و رنگ پرچم داده شد، يكي اين كه شكل آن براي نخستين بار از سه گوشه به چهارگوشه تغيير يافت و دوم اين كه آغامحمدخان به دليل دشمني كه با نادر داشت سه رنگ سبز و سفيد و سرخ پرچم نادري را برداشت و تنها رنگ سرخ را روي پرچم گذارد. دايره سفيد رنگ بزرگي در ميان اين پرچم بود كه در آن تصوير شير و خورشيد به رسم معمول وجود داشت با اين تفاوت بارز كه براي نخستين بار شمشيري در دست شير قرار داده شده  بود. در عهد فتحعلي شاه قاجار، ايران داراي پرچمي دوگانه شد. يكي پرچمي يكسره سرخ با شيري نشسته و خورشيد بر پشت كه پرتوهاي آن سراسر آن را پوشانده بود. نكته شگفتي آور اين كه شير پرچم زمان صلح شمشير بدست داشت در حالي كه در پرچم عهد جنگ چنين نبود.  در زمان فتحعلي شاه بود كه استفاده از پرچم سفيد رنگ براي مقاصد ديپلماتيك و سياسي مرسوم شد. در تصويري كه يك نقاش روس از ورود سفير ايران " ابوالحسن خان شيرازي " به دربار تزار روس كشيده، پرچمي سفيد رنگ منقوش به شير و خورشيد و شمشير، پيشاپيش سفير در حركت است. سالها بعد، اميركبير از اين ويژگي پرچم هاي سه گانهً دورهً فتحعلي شاه استفاده كرد و طرح پرچم امروزي را ريخت. براي نخستين بار در زمان محمدشاه قاجار ( جانشين فتحعلي شاه ) تاجي بر بالاي خورشيد قرار داده شد. در اين دوره هم دو درفش يا پرچم به كار مي رفته است كه بر روي يكي شمشير دو سر حضرت علي و بر ديگري شير و خورشيد قرار داشت كه پرچم اول درفش شاهي و دومي درفش ملي و نظامي بود

اي ايران اي مرز پر گهر
اي خاكت سرچشمه هنر 

دور از تو انديشه بدان
پاينده ماني و جاودان
اي … دشمن ارتو سنگ خاره اي من آهنم
جان من فداي خاك پاك ميهنم
مهر تو چون شد پيشه ام
دور از تو نيست انديشه ام
در راه تو ، كي ارزشي دارد اين جان ما
پاينده باد خاك ايران ما

سنگ كوهت دُر و گوهر است
خاك دشتت بهتر از زر است
مهرت از دل كي برون كنم
برگو بي مهر تو چون كنم
تا … گردش جهان و دور آسمان بپاست
نور ايزدي هميشه رهنماي ماست
مهر تو چون شد پيشه ام
دور از تو نيست ، انديشه ام
در راه تو ، كي ارزشي دارد اين جان ما
پاينده باد خاك ايران ما
ايران اي خرم بهشت من
روشن از تو سرنوشت من
گر آتش بارد به پيكرم
جز مهرت بر دل نپرورم
از … آب و خاك و مهر تو سرشته شد دلم
مهرت ار برون رود چه مي شود دلم
مهر تو چون ، شد پيشه ام
دور از تو نيست ، انديشه ام
در راه تو ، كي ارزشي دارد اين جان ما
پاينده باد خاك ايران ما

زندگي اجتماعي در زمره نيازهاي اساسي بشر است؛ نيايش جمعي، مبارزه، جشن و سرور، سوگواري و كار، بازتاب اين نياز اساسي است كه بصورت قدرت جمعي، پناه بردن به ديگران و همدلي تبلور مي يابد.
در موسيقي، اجراي آوازهاي گروهي ابزار پاسخ دادن به اين نياز اساسي است كه در فرهنگ هاي گوناگون بنا به شرايط تاريخي، اقليمي و مذهبي به صورت هاي مختلف شكل مي گيرد. در ايران آوازهاي گروهي به دو گونه رواج دارد:
1- آوازهاي گروهي كه از درون فرهنگ كهن سنت ها و آيين هاي اين سرزمين شكل گرفته اند، مانند سرودهاي مذهبي زرتشتي، نوحه خواني، آوازهاي جمعي تعزيه و يا آهنگهاي كار، جشن و سرور و سوگواري و ...
2- نوع چهار صدايي كه از فرهنگ كليسايي غرب تاثير گرفته است.
آوازهاي جمعي ايراني در شكل اصيل خود (استفاده از فواصل و ريتمهاي مخصوص) نوع ديگري از تركيب موسيقيايي را طلب مي كند كه با شكل غربي آن متفاوت است. در موسيقي ايراني اندازه فواصل و تداخل آن به صورت عمودي و افقي نيازمند قاعده اي است كه در واقع در بطن اين موسيقي وجود دارد، زيرا در موسيقي غرب نيز اين قاعده از جوهر اصلي ملودي هاي آن به وجود آمده است. آواز در موسيقي سنتي ايران معمولاً به صورت تك خواني اجرا مي شود اما نوعي از هم خواني يا هم خوانيِ تك خوان ها در تعزيه ديده مي شود كه از دوران صفويه به بعد متداول شده است.
آواز جمعي در اين اجرا با الهام از شيوه هاي تعزيه، زورخانه، آواز سنتي و خانقاهي به شكل بديعي تركيب شده است.

شيبه خواني (تعزيه) و تاثير آن در حفظ و اشاعه موسيقي ايراني

نمايش مذهبي و يا در اصطلاح، شبيه خواني و تعزيه تا عصر صفويه (905-1135 هـ. ق) هنوز در ايران مرسوم نشده بود، زيرا هيچ يك از مورخان و نويسندگان ايران در آثار خود از آن سخني به ميان نياورده اند و جهانگردان و مسافران و نويسندگان خارجي كه از ايران ديدن كرده اند، در سفرنامه هاي خويش نامي از آن نبرده اند.
برپا داشتن نمايش مذهبي يا تعزيه، ظاهراً از زمان پادشاهي كريم خان زند در ايران معمول شده است. نوشته اند: "در عهد وي سفيري از فرنگستان يه ايران آمد و در خدمت آن پادشاه، شرحي در تعريف تئاترهاي حزن انگيز بيان كرد و كريم خان پس از شنيدن بيانات وي دستور داد كه صحنه هايي از وقايع كربلا و هفتاد و دوتن ساختند و از اين حوادث غم انگيز مذهبي نمايش هايي ترتيب دادند كه به تعزيه معروف گشت." 
شبيه خواني يا تعزيه به درستي معلوم نيست از چه تاريخ در ايران مرسوم شده است. اين نوع عزاداري كه بيش تر جنبه عاميانه داشته و رواج آن در شهرهاي كوچك قريه ها و قصبه هاي ايران بيش تر از شهرهاي بزرگ بوده است، چنين به نظر مي رسد كه صورت سادۀ آن (شبيه سازي) كه عنواني نداشته در عهد صفويه معمول بوده و پس از سلسله صفويه، به صورت نمايش مذهبي روي صحنه آمده است.
گروهي معتقدند كه در زمان فتح علي شاه روابط ايران با كشورهاي خارجي، به ويژه روسيه تزاري، گسترش يافت و مأموران و سران دولت ايران در روسيه، با ديدن مجالس نمايش و تئاتر و اپرا، پس از مراجعت با ايران در صدد بر آمدند كه آن را بصورت نمايش مذهبي درآورند و از اين زمان شبيه سازي واقعه كربلا را مخالف و موءالف هر يك را براي اجراي نقشي مهيا ساخته، نمايش را معمول داشتند.
به هر حال، نمايش مذهبي از اوايل قاجاريه (1264-1344 هـ.ق) در ايران پاي گرفت و نقش اين هنر در حفظ و اشاعه موسيقي ملي ايران بسيار قابل ملاحضه است.
از خصوصيات تعزيه اين بود كه هر يك از بازيگران نقش خود را با خواندن شعرهاي مذهبي در يكي از دستگاهها و آوازها و گوشه هاي موسيقي اجرا مي كردند و هيچ گاه از زمينه آن دستگاه و آواز و گوشه خارج نمي شدند و مخالفان در جواب و سئوال با موافقان، در خواندن شعرها نيز رعايت بحر و قافيه را مي كردند تا شعرها با هم جور و هم وزن و قافيه باشند- و در سئوال و جواب موفقان نيز اين مسأله رعايت مي شد. مثلاً اگر امام با يكي از اتباع و نزديكان خود سوال و جواب مي كرد، سئوال جواب در يك بحر و قافيه و در زمينه يك دستگاه يا آواز بود. خواندن شعرهاي مذهبي با نواهاي متنوع موسيقي در تمام ايران، در هر كوي و برزن، در بيشتر ايام سال و به وسيله مداحان و درويشان در تمام ايام سال معمول بودو در آشنا كردن عامه مردم با لحن ها و نواهاي موسيقي ايران طبعاً بسيار موثر مي افتاد. مي توان گفت  آوازهاي مذهبي چون مناجات و اذان و نوحه و سينه زني و روضه و مرثيه در حفظ و اشاعه لحن ها و نغمه هاي موسيقي ملي ايران نقشي تاريخي ايفا كرده اند. از ميان، تعزيه يا شبيه خواني كه پس از روضه خواني در ايران معمول شده نيز در حفظ و اشاعه و تكامل اين موسيقي اثري غير قابل انكار داشته است و ايرانيان كه در حفظ آداب و رسوم سنن و هنر ملي خود كوشا بوده اند، از همين زهگذر موسيقي ملي را از دستبرد حوادث محفوظ داشته و از زوال آن جلوگيري كرده اند. "محشون، حسن. موسيقي مذهبي ايران. انتشارات سازمان جشن و هنر. شيراز 1350."

بررسي اختصاري موسيقي و ريتم در زورخانه
زورخانه چنين جايي است؛ جايي مقدس كه سعدي عليه الرحمه از آن به اين گونه ياد مي كند؛ جايي كه جز پاكان و پرهيزگاران در آن راه ندارند. "گود مقدس" نام شايسته ي آن است.

نه گرد اندر آن بقعه ديدم نه خاك
من "آلوده" بودم در آن جاي پاك
گرفتم قدم لاجــــــــــَـــرَم، باز پس
كه پاكيزه به، مسجد از خار وخس
                         بوستان سعدي

از بررسي هاي تاريخ گذشته ي ايران بر مي آيد كه زورخانه نمادي است از نيايشگاههاي مهري كه نياكان پاك ما در دور دست تاريخ، در گود هشت گوشه آن به نيايش خورشيد (ميترا يا مهر) كه بنياد هستي اين جهان فاني از گرماي آن نيرو مي گيرد، مي نشسته اند و بَغِ مهر را نماد آن مي دانسته اند. بعد از اسلام، گودهاي مقدس به جايگاه ورزيدن و تربيت جوانمردان بدل شد و آنان در گودهاي مقدس با نمادهاي آلات و ابزار جنگ و نبرد آن روز، تمرين مي كردند و ورزيده مي شدند.
بطور معمول تمام حركات و سخناني كه در زورخانه انجام و يا گفته مي شود همراه با ريتم موسيقي و تمبك مخصوص زورخانه است (بجز در موارد دعا).
مرشد پاك و مطهر بر سرِ دَم مي نشيند و پيشِ پايش آتشداني است كه در آن زغال افروخته شعله ور است - هم به يادگار مهر (ميترا) و هم براي گرم نگه داشتن پوست ضرب كه از كوك نيفتد -.
ضرب آهنگها و مقامهاي آوازي كه به هنگام اجراي "يك دست" ( يك دورۀ كامل) ورزش باستاني در زورخانه اجرا مي شود به شرح زير است:
1- شروع ورزش در گود مقدس با "سر نوازي"، كه نوعي گرم كردنِ بدن و گردن است.
2- ضرب شنا كه با انواع مدح و ثنا (در نعت حضرت رسول "ص" و امير مؤمنان "ع") نيز همراه است و در انواع آن ريتم هاي 4/4، 2/4، 6/8، 6/12، و 6/16 اجرا مي شود.
3- ميل گرداني كه در آن ريتم هاي 3/4، 3/8، 6/8 و 6/4 اجرا مي شود.
4- سرنوازي و پا زدن كه شامل پيش درآمد با كلام (در مايه ي همايون، شوشتري و دشتي) ميانكوب و پاي تبريزي است.
5- چرخ، شامل پيش درآمد (سه تايي و چهارتايي) و چرخ تك پر، سه پر و چرخ جنگي است.
6- پاي آخر در وزن 6/8 و 6/16 با سرعت تند.
7- كباده گيري كه نمادي از كمانگيري است و انواع مختلف آن با ذكر ياحيدر و ريتم هاي 6/16، 3/4، 2/4، 6/8 و 3/8 اجرا مي شود.
مقامهايي كه مرشد مي خواند:
همايون يا شور با تاكيد بر حجاز عرب است با اشعاري متناسب با مورد. مرشد ضمن اشعار، شمارش را نيز فراموش نمي كند. "علي بوستان"