ايران گشت

اين ارگ در جلگه ماژان در شصت كيلومتري جنوب غربي بيرجند ، بر فراز تپه اي بلند - مشرف به زمين هاي اطراف - قرار دارد. اين مجموعه شامل باغ ، عمارت اصلي و بناهاي به هم پيوسته جهت سكونت خدمه است . در مجموع اين ارگ داراي دو قسمت اندروني محل زندگي عباس خان و بيروني - محل زندگي فرزندش ابراهيم خان - بود و در قسمت پايين بناي اصلي ، فضاهاي اقامت خدمه و كارگران قرار داشت. اين ارگ در دوران قاجاريه ساخته شد. قلعه هاي تاريخي منطقه بيرجند در دوره هاي مختلف احداث شدهاند ؛ ولي بيش تر اين قلعه ها از حدود قرن پنجم هجري قمري ( 484 ه-ق ) كه حسين قايني - حاكم ترشيز و قهستان - دعوت حسن صباح را پذيرفت و جمع كثيري با او بيعت كردند تا زمان كشته شدن (( ركن الدين خورشاه )) آخرين فرمانرواي الموت به دست هلاكو خان مغول ، ساخته شده اند . وجود مناطق كوهستاني صعب العبور در منطقه سبب شده بود كه افراد فرقه اسماعيليه اين نقاط را براي ساخت قلاع خود انتخاب نمايند .

اين قلعه تاريخي بر فراز تپه اي طبيعي در شهر بيرجند قرار دارد .اين بنا از خشت ، گل و چينه ساخته شده است و از دوره صفويه تا قاجاريه مردم شهربيرجند را در مقابل تهاجمات دشمنان به ويژه تركمن ها و ازبك ها محافظت مي كرد . بر اساس كاوش هاي باستان شناسي ، اين قلعه در دوره صفويه بنا شد و در دوره قاجاريه مورد بازسازي اساسي قرار گرفت و تغييراتي در ضلع شمالي و برج هاي آن صورت گرفت . در اين دوره راهروهاي زيرزميني نيز ساخته شد كه قلعه را به عمارت كلاه فرنگي و ارگ بهارستان مرتبط مي كرد . نقشه قلعه به شكل چهار ضلعي با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع غربي و شرقي است . اين قلعه داراي دو در ورودي در ضلع شمالي و ضلع غربي است. مساحت فضاي داخلي آن حدود دو هزار و پانصد متر مربع است و در گذشته بناها و عناصر معماري متعددي را شامل مي شد . اين قسمت ها به دلايل نا معلومي تخريب شده و فضاي داخلي به شكل يك ميدان و محوطه محدود در ميان حصار برج ها در آمده است.

ساخت بناي اين قلعه در زمان (( ميرزا بقا خان )) - حاكم منطقه از سوي نادر شاه - شروع شد . پس از وي ، پسرش (( ميرزا رفيع خان )) ساخت قلعه را به اتمام رساند . مصالح به كار رفته در بنا سنگ ، آجر ، خشت ، گچ ، آهك و ساروج است. فضاي داخلي قلعه از قسمتهاي مختلف مانند محل زندگي خدمه ، اصطبل ، انبار مهمات ، كوره آجرپزي و آب انبار تشكيل شده است كه به وسيله حصار قلعه و برج هاي مدور احاطه شده اند . بالاي حصار و برج ها كنگره دار است و منافذي ( تير كش ) جهت ديده باني و دفاع در آن تعبيه شده است. دروازه اصلي قلعه در ضلع شرقي و يك دروازه كوچك تر در ضلع شمالي آن قرار دارد . شاه نشين در بلند ترين نقطه قرار دارد و فضاهايي از قبيل اصطبل ، مسجد ، آب انبار ، اتاق هايي كه در دو طبقه ساخته شده بودند و ... را در بر دارد . اين بنا در زمان حكمراني شوكت الملك در منطقه توسط سپاهيان وي فتح و با دستگيري حاكم آن غير مسكوني و متروك شد .

اين قلعه در نزديكي روستاي مود قرار دارد . قلعه داراي حصار و چندين برج بود و اكنون فقط در برخي قسمت ها آثاري به جاي مانده است . نقشه قلعه با تبعيت از وضعيت ناهمواري محل شكل گرفته است . در گوشه شمال غربي ، فضايي تقريبا مربع شكل به ابعاد 52*52 متر با چند ستون چهار ضلعي كه از مصالح آجر و ملات ساروج اندود شده است . در ساخت بخشي از ديوارهاي اين فضا از صخره هاي طبيعي كوه نيز كمك گرفته شده است . عملكرد اين فضا مشخص نيست. در جبهه شمال قلعه و در مسير سيلاب هاي ناشي از بارندگي ، بندي ساخته شده است كه علاوه بر مهار سيلاب ها عملكرد تدافعي نيز داشته و بخشي از حصار قلعه بوده است . در جبهه شرقي ، آثار چندين برج و حصار قابل مشاهده است . هم چنين در بخشي كه در حال حاضر در خارج از محدوده قلعه به نظر ميرسد ، آثار آب انباري با ابعاد تقريبي 20*51 متر به جاي مانده است . در وسط اين سازه ، سه ستون قرار دارد و بر ديوار هاي دو طرف آن آثار طاق هايي ديده مي شود . با توجهه به شواهد موجود ، اين قلعه عظيم جزء قلاع دوره اسماعيلي منطقه به شمار مي آيد.

اين بناي خشتي در مجاورت روستاي خور از توابع بخش خوسف قرار دارد. قلعه بر روي صخره اي به ارتفاع حدود پنج تا ده متر از سطح زمين هاي اطراف بنا شده است .اين قلعه به سبك قلعه هاي بياباني احداث شده و از گودالي كه در اطراف قلعه وجود دارد، به عنوان يك عامل تدافعي موءثر استفاده شده است . عمده مصالح به كار رفته در ساخت بناي اين قلعه خشت ، گل و تعداد محدودي آجر است .

اين بنا در شهر خوسف قرار دارد. بناي اوليه آن به زمان نادر شاه تعلف دارد و تا آواخر دوره زنديه فضاي داخلي آن به فراخور نيازگسترش يافته است . مصالح به كار رفته در بنا خشت ، آجر و گچ است و به استناد روايت تاريخي ، در بالاي ورودي آن مخزن هاي آب جوش و آتش قرار داشت .